مشروطه قدرت آسمانی شاه را زمینی کرد

شوشان:  عضو کانون منتقدان تئاتر ایران در بیست و یکمین نشست کافه کتاب به میزبانی سازمان آب و برق خوزستان به بررسی تاریخی نهضت مشروطه پرداخت و اظهار کرد: نباید فکر کنیم مشروطه شکست نخورده است و بدون دستاورد بوده است؛ مشروطه تنها با یک سری ناکامی ها و عدم موفقیت ها مواجه شده است و دستاوردهایی هم داشته است.

رضا کیانی افزود: مشروطه شکست نخورده است بلکه تنها در مواقعی با چالش هایی روبرو شد. بانک ملی، عدالت خانه و تفکیک قوایی که اکنون داریم، محصول همین مشروطه بوده است.

عضو کانون منتقدان تئاتر ایران با مقایسه بین مشروطه و انقلاب های بزرگ جهان، بیان کرد: پس از انقلاب مشروطه ادبیاتی در ایران جا افتاد که خیلی پیش تر در اروپا نهادینه شده بود. نهضت مشروطیت ایران سال ها پس از اتفاقات بزرگی مثل انقلاب بزرگ فرانسه روی می دهد. در بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای اروپای غربی، این مسایل خیلی پیش تر نهادینه شده بود. آن ها از مرحله رنسانس، عصر روشنگری و روشنفکری عبور کرده و با پیشرفت هایی در انقلاب صنعتی مواجه شده بودند و تئوری پردازی را پشت فضای عینی و انقلابی شان داشتند. جان لاک در انگلستان، و مونتسکیو و روسو در فرانسه از جمله افراد تاثیرگذار در انقلاب های بزرگ جهان هستند که لیبرالیسم و تفکیک قوا را تئوریزه کرده بودند یعنی یک فضای ذهنی نخست شکل گرفت و سپس یک فضای عینی انقلاب فرانسه را به وجود آورد.

مشروطه قدرت آسمانی شاه را زمینی کرد

وی در پاسخ به این پرسش که "آیا فضای حاکم بر جنبش مشروطه منطبق بر فضای حرکت ها و جنبش های رفورمیستی بزرگ جهانی بوده است" گفت: تا پیش از مشروطیت بحث تفکیک قوا در ایران وجود نداشت و این موضوع زاییده مشروطیت است. ایران در حالی سیر تاریخی و سیاسی اش را طی می کرد که شاه سایه خدا بر روی زمین بود. پیش از مشروطه بزنگاه هایی داشتیم که اوج آن را در مشروطه اتفاق افتاد و دیکتاتوری قاجار را با پس لرزه هایی مثل داستان تنباکو و پیش از آن، قتل گریبایدوف روسی روبرو کرد. پس از مشروطه این مسائل شکل عینی به خود گرفت و اوج این مبارزات را در مشروطه دیدیم که قدرت آسمانی را برای بر روی زمین آورد و قدرت به مجلس سپرده شد، تفکیک قوا صورت گرفت و عدالت خانه ایجاد شد و مردم به وسیله دموکراسی غیرمستقیم توانستند بخشی از حقوق خود را استیفا کنند.

کیانی ادامه داد: ائتلافی از اقشار مختلف مثل تجار و کسبه، روحانیون، روشنفکران، دهقانان و بعدتر نیروهای چپ سوسیال دموکرات که از قفقاز خط می‌گرفتند و نیز قشر محافظه کار دربار، همه در جنبش مشروطه نقش داشتند و تأثیر گذاشتند. ما هم در باب پژوهش باید نگاه جامع ، فراگیر و عاری از تعصبات کور امروزی داشته باشیم.

وی با اشاره به شرایط اجتماعی و سیاسی پیش از مشروطه و تاثیر آن در بروز این نهضت، عنوان کرد: پیش از مشروطه افرادی مثل امیر کبیر، میرزا حسین خان سپه سالار و قائم مقام فراهانی را داشتیم که مملکت ما تاب این چنین افرادی را نداشت. در این شرایط نباید از امیر کبیر انتظار داشته باشیم دموکرات باشد. امیر کبیر، قائم مقام فراهانی و سپه سالار همگی افرادی مصلح بودند ولی دموکرات نبودند و اصلاحات آن ها منجر به شکست شد چون اصلاح از بالا و حکومتی بود، تفکیک قوایی در آن وجود نداشت و مردم در آن نقشی نداشتند. این نخستین درسی بود که از تاریخ گرفتیم.

"قانون" عامل پیشرفت ایران است

 عضو کانون منتقدان تئاتر ایران با بیان ین که دیکتاتوری یکی از جرقه های آغاز نهضت مشروطه بود، گفت: دیکتاتوری درد کهنه ای بود که مردم پیش از مشروطه با آن روبرو بودند. البته موج دموکراسی در جهان نهادینه نشده بود و نباید انتظار دموکراسی از شاهان می داشت. در ایران موج دموکراسی، تفکیک قوا، نهادهای مدنی، روزنامه‌های مستقل و حضور زنان در فعالیت های سیاسی جا نیفتاده بود. برخی پژوهش گران سه عامل اصلی و اساسی را در به وجود آمدن مشروطه دخیل می دانند. نخست بحث استقلال مملکت و حیف و میل های روسیه و انگلیس که کشور را با رکود مواجه کرده بود. دوم بحث فقدان امنیت و دولت مقتدر مرکزی و سوم بحث اعاده حیثیت از ایران بود.

وی قانون را کلیدواژه پیشرفت یا پسرفت ایران دانست و اظهار کرد: یوسف خان مستشارالدوله نویسنده رساله "یک کلمه" عامل پیشرفت ایران را "قانون" و عامل پس رفت ایران را عدم اجرای قانون می دانست. ایران کشوری با تمدن کهن تبدیل به یک روستای بزرگ در دست قجر شده بود و روشنفکران متوجه شده بودند که تمام این فساد ها و مشکلات به خاطر حکومت است و راهی جز هموار کردن آزادی های سیاسی و اجتماعی وجود ندارد و هر اندازه آزادی و شفافیت بیش تر باشد فساد کمتر خواهد بود. آن ها عامل اصلی را دولت خودکامه می‌دانستند که کشور را به حراج گذاشته بود و راه را تمکین به قانون می‌دانستند.

تاریخ ایران همواره با توسعه ناپایدار روبرو بوده است

کیانی با یادآوری این که ایران همواره با توسعه ناپایدار روبرو بوده است، اذعان داشت: دکتر سریع القلم می‌نویسد ما در بزنگاه های تاریخ، پیشرفت و پسرفت سینوسی داشته ایم یعنی با یک توسعه غیر پایدار مواجه بودیم. یک جا ما با انقلاب مشروطه روبرو بودیم و یک جا با کودتای ۱۲۹۹ و روی کار آمدن رضاخان و برچیده شدن بساط آزادی. در جای دیگر دست در دست هم ملی شدن نفت را رقم می زنیم و در مقابل با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دچار پسرفت می شویم. ما در تاریخ کشور با یک حرکت شکننده دیداری مواجه بوده ایم و نتوانسته ایم یک حرکت پایدار و منسجم در عرصه حرکت و بیداری را در کشور ادامه دهیم بنابراین نخستین درس مشروطه یافتن چرایی این فراز و فرود است.

وی افزود:‌ برخی علت این توسعه نا پایدار را انحراف داخلی، بدون دخالت خارجی ها می دانستند. یک سری تند روی ها از سوی نیروهای چپ سوسیال دموکراتیک، این انحراف را رقم زد. کار به جایی رسید که آیت الله بهبهانی حکم تکفیر تقی زاده را که از نیروهای چپ مشروطه خواه بود گرفت و بعد طرفداران تقی زاده، آیت الله بهبهانی را ترور می کنند و کار از وحدت و انسجام به اسلحه کشی کشیده می شود.

از گوهر ارزشمند مشروطه به خوبی پاسداری نشد

  عضو کانون منتقدان تئاتر ایران  به رویارویی نیروهای وفادار مشروطه و نیروهای چپ اشاره کرد و گفت: از یک سو نیروهای اصلاح طلب مشروطه که نیروهای راستین مشروطه خواه بودند و حزب اجتماعیون و اعتدالیون را تاسیس کرده بودند و از سوی دیگر حزب چپ که حزب اجتماعیون عامیون و بعد دموکرات را تشکیل دادند حضور پررنگی در مشروطه داشتند. ایدئولوژی چپ مالکیت خصوصی را قبول نداشت در صورتی که مشروطه طلبان و اصلاح خواهان به مالکیت خصوصی ارج می نهادند. ایدئولوژی چپ حرکت اصلاح طلبی رفورمیستی مشروطه را به عنوان یک دوران گذار قبول داشتند و دل بستگی باطنی به آن نداشتند به همین دلیل دست به اسلحه بردند در حالی که مشروطه بدون خونریزی به امضا رسید و مردم با شور و شوق به استقبال آن رفتند.

وی با بیان این که پس از مشروطه به خوبی از این گوهر ارزشمند پاسداری نشد، عنوان کرد: پس از داستان به توپ بستن مجلس، فتح تهران اتفاق می افتد. در این زمان سواران گیلانی، آذری، ارمنی، بختیاری، تنکابنی و .. محمدعلی شاه را برکنار کردند و احمدشاه ۱۲ ساله را به پادشاهی رساندند. در این زمان بساط استبداد برچیده شده بود و مشروطه حاکم بود ولی باز هم از این گوهر ارزشمند به خوبی پاسداری نشد. ما در شرایط قرار سختی داشتیم و در منطقه استراتژیکی قرار داشتیم که دو ابر قدرت در حال رقابت بودند. از سال ۱۹۰۷ تا ۱۹۲۱ ما می خواستیم به استقلال برسیم ولی کشورهایی چون روسیه و انگلیس دخالت های زیادی داشتند و هر اقدام کشور، به زیان یکی از این ابر قدرت ها بود.

کیانی در واکنش به سخن یکی از حضار درخصوص توهم توطئه ایرانی ها در مباحث تاریخی سیاسی گفت: وقتی با یک بحران یا فاجعه ای مواجه باشیم و داده ای برای تحلیل نداشته باشیم، بحث تئوری توطئه پیش می آید ولی وقتی مستندات، جهت‌گیری‌ها و پیشینه افراد وجود داشته باشد مانند به توپ بستن مجلس توسط روس ها، در آن صورت دیگر تئوری توطئه منتفی است.

وی افزود: مردم ایران و مملکت ما کم کاری هایی هم داشته است ولی در جاهایی هم رد پای دخالت بیگانگان بسیار پررنگ به چشم می‌خورد. اگرچه مباحث علوم انسانی نسبی هستند ولی راجع به بحث دخالت بیگانگان، هنگامی که مستندات وجود داشته باشد بحث تئوری توطئه منتفی است.

دموکراسی نیاز به تمرین، صبر و مدارا دارد

 عضو کانون منتقدان تئاتر ایران یادآور شد: جنگ ها در طول تاریخ مخرب بودند ولی گاهی بزنگاه‌هایی را برای پیشرفت ایجاد کرده اند و گاهی ایجاد مراودات می کردند. جنگ هایی مثل جنگ های ایران و روس هم بزنگاه هایی بودند که در آن دوران سرچشمه پیشرفت فراهم و ما را با جهان آن روز آشنا کردند. ما روشنفکران را برای تحصیل به خارج فرستادیم و امواج لیبرالیسم و دموکراسی را در جهان دیدند و در این جهت گام برداشتند. پیش از مشروطه، تاسیس دارالفنون و ایجاد مدارس مدرن در ایران را شاهد بودیم که نقش به سزایی در به ثمر رسیدن مشروطه داشتند لذا در بحث اندیشه، مهاجرت یا مسافرت روشنفکران به خارج از کشور یکی از دلایل مشروطه بود.

وی با بیان این که راه دموکراسی راهی یک شبه نیست گفت: برخی کشورها راهی 200 یا 300 ساله را تا دموکراسی پیموده اند. پژوهش ها هم نشان می دهد که ایرانی ها روحیه دموکراتیک خوبی دارند ولی دموکراسی نیاز به تمرین، صبر و مدارا و استفاده از ظرفیت‌های قانونی دارد.

کیانی تصریح کرد: الکسی دو توکویل می گوید دموکراسی نباید تبدیل به دیکتاتوری اکثریت شود. پاشنه آشیل دموکراسی این است که کمیت کیفیت را مشخص می کند به همین دلیل است که برخی فیلسوفان دموکراسی را "حکومت راذله" می خواندند و حکومت فاضله را "حکومت فیلسوف شاهی" می دانستند.

وی ادامه داد: دموکراسی لوازمی دارد و آزادی مطبوعات و شفافیت که به کاهش فساد منجر می شود یکی از ارکان آن است.

  عضو کانون منتقدان تئاتر ایران با بیان این که در آثار بزرگان ایرانی رد پای دموکراسی مشاهده می شود، اذعان داشت: یکی از آرمان های مشروطه به نقل از برخی از پژوهشگران بازگشت به ایران متمدن و تکرار فردوسی ها، حافظ ها، سعدی ها و خروج از رکود فرهنگی ای بود که ایران برای دوره طولانی دچارش بود. ما تا پیش از مشروطه سنت دمکراتیک نداشتیم ولی زمینه‌های آن را داشتیم.

وی افزود: در زمینه حرکت پارلمانی و خرد جمعی را نداشتیم ولی در شاهنامه انسان های خیر به خوبی معرفی می‌شوند و گرچه نمی توانستند از دموکراسی سخن بگویند اما تفکر تفکیک قوا، و نظر به رای مردم در آثار فیلسوفان و بزرگان ما بود. ما اندیشه و گوهر دموکراسی، روح آزادی خواهی و فرهنگ مدارا و آزادی را داشتیم ولی از آن به دلیل تمامیت خواهی و دیکتاتوری حکومت ها دور شدیم.

باید مشروطه را از دید توده دید

کیانی خاطرنشان کرد: یکی از آسیب های پژوهشی ما در باب مشروطه این است که تاریخ مشروطه را یا از دید نخبگان و یا فاتحان می بینیم. باید از دید توده و اقشار محروم جامعه هم مشروط را ببینیم. تاریخ را از یک لیوان شکسته تاریخی یا شعر حافظ هم می توانیم ببینیم و به همین دلیل است که نگاه باید فراگیر، پویا و جامع باشد.

وی درخصوص نقش زنان در مشروطه گفت: زنان در پیش، حین و پس از مشروطه نقش پررنگ و بسیار مهمی در ابعاد مختلف داشتند. ما در زمان مشروطه سردبیر و روزنامه نگار داشتیم از جمله مریم عمید که نخستین روزنامه نگار و سردبیر بود. زنان در مبارزات خیابانی هم لباس مردانه می پوشیدند و در بُعد فکری و عینی و مبارزاتی شرکت داشتند. در فتح تهران هم سردار مریم بختیاری که یک زن تحصیل کرده بود، تفنگ به دست در این امر شرکت داشت. البته در سواد آموزی و کسب دانش، زن ها با محدودیت های بسیاری مواجه بودند و یک تفکر غلط مانع از حضور زنان در عرصه اجتماع می‌شد. آمار باسوادان ایران پس از پیروزی مشروطه تنها یک درصد و در زمان پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷، ۵۰ درصد جمعت کشور بوده است.

 عضو کانون منتقدان تئاتر ایران  ایران با اشاره به نقش روحانیون در مشروطه عنوان کرد: در بحث مشروطه نقش روحانیت از ابعاد مختلف قابل بررسی و شایان تقدیر است. آیت الله نایینی در مشروطه نقش پررنگی داست و کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة اش یکی از مانیفست های بزرگ مشروطه بودکه مشروطه را از حیث دینی تئوریزه کرد و به آن مهر تایید زد.