روزبه کردونی مدیر آسیب اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی
طبق برآورد سازمان بینالمللی کار، در سال 2012 حدود 168میلیون کودک کار وجود داشته است (6/10درصد از کل جمعیت کودکان جهان) که بیش از 85میلیوننفر آنها درگیر کارهای پرخطر بودهاند. از این تعداد 78میلیوننفر در آسیا و اقیانوسیه، 59میلیوننفر در جنوب صحرای آفریقا، 5/12میلیوننفر در آمریکایجنوبی و حوزه کاراییب و 9میلیوننفر در خاورمیانه و شمال آفریقا بهسر میبرند. همین برآورد اعلام کرده است که جنوب صحرای آفریقا با 4/21درصد بالاترین نسبت کودکان کار را به کل جمعیت کودکان داشته است.
این در حالی است که این نسبت در آسیا و اقیانوسیه 3/9درصد، در آمریکای لاتین 8/8درصد و در خاورمیانه و شمال آفریقا 4/8درصد است. 60درصد کودکان کار در بخش کشاورزی، 25درصد در بخش خدمات و حدود 5/7درصد در حوزه صنعت شاغل هستند و تنها یکنفر از هر پنجنفر آنها مزد دریافت میکند.
این اطلاعات و آمار نشان میدهد مساله کودکان کار چالش جهانی است و بر همین اساس جمهوریاسلامی ایران نیز نمیتواند از این مساله مستثنا باشد.
در این میان پس از انتخابات 24خرداد و رویکارآمدن دولت تدبیر سوال مهمی که شاید ذهن صاحبنظران، نهادهای مدنی و روزنامهنگاران فعال در این حوزه را مشغول کرده باشد، رویکرد دولت جدید به موضوع کودکان کار است. برای پاسخ به این سوال بهترین شیوه، واکاوی گفتمان وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی است.
بر این اساس این مقاله به تحلیل گفتمان دولت در خصوص کودکان کار میپردازد و به این منظور متن سخنرانی وزیر در سومین نشست جهانی محو کار کودک (که در مهر1392 در برزیل برگزار شده است) انتخاب و پیشفرضهای این متن بررسی شده است.
لازم به ذکر است در تحلیل گفتمان پیشفرضها، افکار قالبی و پیشداوریها، زیرساخت استدلال و استنتاج نویسنده یا گوینده را شکل میدهند. بنابراین شناخت پیشفرضها، تحلیلگر را قادر میکند به لایههای زیرین یا اهداف واقعی صاحب اثر پی ببرد. واکاوی متن انتخابشده نشان میدهد این گفتمان در خصوص کودکان کار شامل ششپیشفرض گفتمانی است که در ذیل به آنها اشاره شده است:
1- به اشتراکگذاشتن دانش: یکی از پیشفرضهای گفتمانی دولت ضرورت به اشتراک گذاشتن دانش برای پیشبرد مقابله با کار کودکان است. در گفتمان وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی ایران شناخت سیاستها، ابداعات نهادی و قانونگذاری در چارچوبی تطبیقی برای تشریک مساعی و همچنین اقدام موثر در سطح ملی یکی از الزامات موفقیت در مواجهه با مقوله کودکان کار است.
2- مساله اشتغال: دیگر پیشفرض گفتمانی مذکور برای کنترل موضوع کودکان کار، بهبود وضعیت اشتغال است. دولت بر این باور است که موفقیت وقتی حاصل میشود که بتوان مساله اشتغال و فقر بزرگسالان را بهبود داد. وی بیان میکند باید با رشد اقتصادی پایدار، قدرت دولت را برای حمایت منعطف از فقرا و استقرار نظام جامع تامیناجتماعی افزایش دهیم.
3- تشکیل بانکهای اطلاعاتی کارآمد: دسترسی به اطلاعات آماری دقیق در حوزه کودکان کار از دیگر مولفههای گفتمانی وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی در متن بوده است.
همینجا باید متذکر شد کلید واژه بانک اطلاعاتی یک از گزارههای اصلی گفتمان مذکور است. ایجاد نظام جامعه اطلاعاتی، تدوین بانکهای اطلاعاتی و بهطور کلی نیل به شفافیت اطلاعاتی نهتنها در این مقوله بلکه در سایر بخشها هم از کلید ارکان گفتمانی ربیعی است و براین اساس بهعنوان یکی از رویکردها و ماموریتهای اساسی وزارتخانه کار، تعاون و رفاه اجتماعی اعلام شده است.
4- الگوهای توسعه، عامل ایجاد کودکان کار
یکی از اصلیترین پیشفرضهای سخنان وزیر کار در برزیل که شاید بتوان آن را جان کلام این متن نیز در نظر گرفت بیان این موضوع است که «مساله کار کودکان برآمده از الگوی توسعه کشورهاست.» ربیعی پیش از طرح این مطلب بر جامعهشناس بودن خود تاکید میکند تا به مخاطبان این پیام را ارسال کرده باشد که این تحلیل را بهعنوان یک صاحبنظر اجتماعی ارایه میدهد نه به عنوان وزیر یک کشور در حال توسعه.
وی با بیان این نکته که کار کودکان یک واقعیت اجتماعی است به تبیین این مساله که تحمیل الگوی نئولیبرالی توسعه بر کشورهای فقیر باعث ناکارآمد شدن راهبردهایی نظیر آموزش و حمایت اجتماعی شده است میپردازد و عنوان میکند تقسیم ناعادلانه ثروت برنامهریزی برای کودکان را پیچیدهتر کرده است.
5- تاثیرگذاری روابط بینالملل بر کار کودکان
اشاره به تاثیر خشونتگرایی بهویژه جنگ و تحریم بر کار کودکان دیگر محور گفتمانی در متن مورد بررسی است. بر این اساس بر ضرورت خشونتزدایی در روابط بینالملل تاکید شده و خواستار برخورد فعالانهتر دولتها در این خصوص میشود.
6- ضرورت استفاده از ظرفیتهای بومی
در گفتمان جدید یک راهکار مهم در مواجهه با مساله کودکان کار استفاده از ظرفیتهای فرهنگی بومی، ملی و دینی برای مقابله با این پدیده موثر است. ربیعی برای تقویت این تحلیل و تاکید بر اینکه متون دینی به مقوله کودکان توجه دارند به حدیثی از پیامبر اسلام اشاره میکند که فرمودهاند: «کودکان خود را بزرگ دارید و با آنان رفتاری شایسته داشته باشید.» در همین چارچوب تصریح میشود که دولت جمهوری اسلامی ایران تلاش برای محو بدترین اشکال کار کودکان را وظیفهای اخلاقی و دینی تلقی میکند.
نتیجهگیری
در گفتمان جدید مدلها و الگوهای توسعه، نابرابری ذاتی جوامع در حال توسعه، فقر و بیکاری و خشونتگرایی در عرصه بینالملل از جمله علل اصلی تاثیرگذار بر شکلگیری کار کودکان به شمار میآیند. همچنین در بیان راهکارها برای مقابله با کار کودکان بر ایجاد اشتغال، اشتراک دانش، دسترسی به آمار دقیق، اجتماعی دیدن کار کودکان و استفاده از فرهنگهای بومی، ملی و دینی بارها تاکید شده است.