آلودگی و شوری سد گتوند ، کارون را می بلعند

شوشان/ حمیدرضا خدابخشی
رییس هیئت مدیره انجمن صنفی مهندسان صنعت آب خوزستان



رودخانه کارون با طی مسیری حدود هزار کیلومتر از مهم ترین منابع آبهای جاری استان و کشور بوده و در محدوده استانی و ملی دارای اهمیت بسزایی می باشد و هرچند با استفاده از آب این رودخانه و احداث تأسیسات برق آبی، نیازهای بسیاری از صنایع و مراکز شهری و کشاورزی استان و کشور از نظر تأمین آب و انرژی برطرف می گردد، اما بدلیل ورود مازاد آب کشاورزی و پسابهای اکثر صنایع مهم فلزی، شیمیایی، نفت، غذایی، سلولزی، نیروگاهها و فاضلابهای شهرهای مسیر، در رودخانه آلودگیهای متعددی بروز کرده و هزینه های تصفیه و بهسازی آب رودخانه جهت مصارف گوناگون به صورت روزافزون افزایش یافته و تبعات منفی ناشی از این آلودگیها بر سلامت مردم منطقه رو به فزونی می باشد.
در بخش عمده ای از کشور بیش از 90 درصد آب مورد نیاز شرب و بهداشت و صنعت از منابع آب زیر زمینی تامین می شود ولی در استان خوزستان این جریان برعکس است به طوریکه بیش از 85 درصد تامین آب شرب از منابع آب سطحی و فقط حدود 15 درصد از منابع آب زیر زمینی تامین می شود.مراکز مهم صنعتی در استان خوزستان مقادیر قابل توجهی از آب رودخانه کارون را به مصرف می رسانند.
همچنین این صنایع پساب های صنعتی خود را نیز به صورت خام و تصفیه نشده ویا تصفیه شده به همین رودخانه های تخلیه می نمایند. تعدادی از گروه های مختلف صنایع در استان خوزستان شامل: نیروگاه رامین، شرکت لوله سازی اهوازو گروه ملی صنعتی فولاد ایران، نیشکر هفت تپه،شرکت آذین شوشتر، خرمنوش اهواز، کشت و صنعت کارون، کشتارگاه شوشتر، پتروشیمی آبادان، تصفیه شکر اهواز وپالایشگاه آبادان می باشند.
مصرف کنندگان آب در بخش کشاورزی عمدتا مردم روستایی بوده و با توجه به خصوصیات اقتصادی ، اجتماعی این جوامع که مبتنی بر بهره برداری سنتی است، مدیریت بهره برداری بهینه از آب برای ترویج شیوه های صحیح کاربرد در این بخش ، پویایی قابل ملاحظه ای کسب نکرده است.
اجرای طرح های وسیع سد سازی و احداث شبکه های متعدد و عظیم آبیاری و زهکشی به منظور تولید انرژی و توسعه کشاورزی بیانگر پتانسیل بالای منابع آب و اهمیت استان خوزستان در تولیدات ملی می باشد.افزون بر آن وجود شهرهای مهم نظیر اهواز ، آبادان ،خرمشهر،شوشتر، دزفول،شادگان ، بندرامام ، و سربندرو... که منبع آب شرب آنها منابع آب سطحی و عمدتاً رودخانه کارون می باشد.
همچنین وجود تاسیسات عظیم و ملی نظیر صنایع فولاد، نفت ،گاز،پتروشیمی،صنایع فلزی و کانی غیر فلزی، صنایع شیمیایی و صنایع نیشکر و غذایی و...در کنار رودخانه های استان بالاخص کارون و دز ، مدیریت و برنامه ریزی برای حفظ و حراست از منابع آب و بهره برداری بهینه را دو چنان می سازد.
در سال های اخیر رشد سریع جمعیت، اجرای طرح های توسعه کشاورزی، و به تبع آن افزایش مصارف آب افزایش حجم پساب ها و منابع آلاینده ، خشکسالی ، پدیده طبیعی جزر و مدی ، هزینه های تامین آب ؛ مسائل زیست محیطی و حفظ کیفیت آب و انتقال آب از سرشاخه های کارون و به تازگی تغییر ات کیفی ناشی از رها سازی آب شور سد گتوندعلیا از جمله عوامل موثر بر کیفیت منابع آب و چگونگی مدیریت آن بوده است.
نتایج بررسی ها نشان می دهد که به طور کلی در طی سال های خشکسالی نسبت به ده سال گذشته هدایت الکتریکی و میزان شوری بیشتر بوده است.
شوری آب در طی سال های اخیر به حدی بوده که برای مصارف شرب ، صنعت و کشاورزی به معضلی در پیش روی برنامه ریزان و تصمیم گیران کشوری و استان تبدیل گردیده است.
سهم زه آب های کشاورزی با حجمی حدود 2120 میلیون متر مکعب ( حدود دو میلیارد متر مکعب) در سال به تنهایی حدود 84 درصد حجم پساب های ورودی به کارون را شامل می شود. علاوه بر زه آب های کشاورزی شبکه های آبیار ی و زهکشی با تخلیه روزانه 8541 تن نمک و املاح معدنی بیشترین سهم و نقش را در افزایش شوری منابع آب کارون به عهده دارد به عبارتی دیگر حدود 78 درصد نمک و املاح معدنی از کل بار آلودگی معدنی که به رودخانه وارد می گردد توسط زهکش های شبکه های آبیاری و زهکشی است.
از طرفی به لحاظ بار آلودگی مواد آلی پساب های صنعتی با تخلیه سالانه 38189 تن مواد آلی قابل تجزیه بیولوژیکی بیشترین سهم و نقش را بر عهده دارند و همچنین پساب های صنعتی با تخلیه سالانه 195610 تن بیشترین سهم را به لحاظ بار آلودگی بر مبنای COD بر عهده دارند.
ولی به طور کلی سهم آلودگی کارون از پساب های کشاورزی حدود 78 درصد و سهم پساب های صنعتی حدود 11 درصد و پساب های شهری و روستایی نیز حدود 11 درصد در آلودگی کارون سهم دارند.
هم اکنون و پس از بهره برداری از سد گتوند علیا EC آب رها شده از سد گتوند علیا در زمستان تا 2700 واحد رسیده است. طبق ادعای مسئولین وزارت نیرو EC در حدود 1700 واحد رها سازی می شود که مشاهده می شود شوری آب کارون در مقطع سد گتوند علیا با شرایط قبل از بهره برداری از این سد 900 واحد افزایش داشته است که به طور قطع و یقیین بر روی کاهش کیفییت آب کارون موثر و باعث تجمع شوری برروی اراضی کشاورزی و افت محصولات و خسارات زیادی در تامین آب شرب و صنهعت در پایین دست خواهد بود.
در سال 91 و در ابتدای سال 92 و با شروع بهره برداری از سد گتوند علیا بر شوری آب کارون افزوده شده ولی تاکنون به صورت علمی پژوهش و مطالعاتی در این خصوص انجام نشده چیزی که مسلم است این است که EC آب کارون قبل از وجود سد گتوند علیا در مواقع سیلابی در مقطع سد گتوند علیا حداکثر به حدود 1300 واحد می رسیده است که ناشی از عبور آب از میان سازندهای شور موجود در در ارتفاعات منطقه بوده است که وقوع آن در زمان هایی محدود که برداشت آب کشاورزی صورت نمی پذیرفته صورت گرفته و مابقی اوقات EC ( یکی از واحدهای اندازه گیری شوری) در کارون در همان مقطع در حدود 800 واحد اندازه گیری شده است ولی در وضعیت کنونی، در زمستان در مواقع عادی بدون سیلاب شوری آب کارون پس از رها سازی از سد گتوندبه 2700 واحد هم رسیده و در تابستان به بیش از 1500 واحد که حداقل بین 700 تا 1900 واحد از شرایط طبیعی رودخانه در قبل بیشتر است. یعنی دو تا 4 برابر شرایط نرمال.