رَجُلی که رجال را احیا کرد

شوشتر شهری کوچک با مشاهیری بزرگ است. شخصیت‌های سترگ علمی، معنوی، ادبی و هنری بسیاری در این شهر با قدمت زیسته‌اند و می‌زیستند. زیستگانِ گذشته، تربیت‌کنندگان بزرگانِ حال و آینده شهر دارالمؤمنین شوشتر بوده‌اند و حال که به دیار باقی شتافته‌اند، ادب اقتضا می‌کند تا از اساطیر دینی و فرهنگی خویش یاد کنیم. از جمله شخصیت‌هایی که سلوک معنوی، علمی و اجتماعی ایشان گنجینه‌ای برای آیندگان است، فقیه عالی‌قدر و بزرگ رجالی عالم تشیّع علامه محقق، حضرت آیة الله العظمی حاج شیخ محمدتقی شیخ شوشتری (علی الله مقامه الشریف) می‌باشد. معظم له در میان عموم علما و مردم شریف استان خوزستان دارای احترام و جایگاه ویژه‌ای بود ولی هیچ‌گاه از مکانت اجتماعی خویش استفاده عنوانی نکرد و چشم خود را به دنیا و داشته‌هایی که در دست مردم بود بست و هر چه می‌خواست از خدایش طلب می‌کرد و همین مناعت طبع و خدا باوری شیخ شوشتری (ره) را به شخصیتی قابل احترام و مقدّس تبدیل نمود. آن عالم گران‌مایه علاوه بر ویژگی‌هایی همچون شوق به عبادت، مردم‌داری، توسل به ساحت مقدس آل الله (علیهم‌السلام)، احترام به قانون، پایبندی در عمل به احکام، تلاوت و تدبر در قرآن، توجه بیش از پیش به وقت، دارای یک خصوصیت ویژه بود و آن اهتمام ویژه به مطالعه و نگارش بوده است. معظم له خالق آثار علمی ماندگار بودند. آثاری که نشان از به روز بودن آن‌ها می‌باشد. ایشان تألیفات فراوانی در زمینه رجال، فقه، نهج‌البلاغه، قضاوت‌های امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابی‌طالب (صلوات الله علیه) و... داشته‌اند، اما شهرت محقق شوشتری (ره) به کتاب شریف (قاموس الرجال) است. این اثر در میان علمای بزرگ شناخته‌شده است ولی عموم مردم بسیار سؤال می‌کنند که محتوای این اثر گران‌بها چیست؟ در این مقاله و در استقبال از آئین بزرگداشت آن عالم ربانی در ۱۲ اردیبهشت سال ۱۴۰۴ هجری شمسی در شهر دارالمؤمنین شوشتر توسط انجمن ملی مفاخر کشور، بر آن شدیم تا به ماجرای تألیف کتاب ذی‌قیمت (قاموس الرجال) توسط علامه محقق حضرت آیة الله العظمی حاج شیخ محمدتقی شیخ شوشتری (ره) بپردازیم:

ماجرای تألیف کتاب قاموس الرجال چه بود؟
علامه شیخ شوشتری (ره) پس از آنکه ظلم دستگاه جبّار رضاخان را به مظاهر دین مشاهده کرد و متوجه گردید که کشف حجاب توسط حکومت فاسد پهلوی بصورت قانون در آمد، از شهر شوشتر به‌قصد اعتراض به این قانون خلاف شرع به‌سوی عتبات مقدسه عالیات عزم سفر نمود و به مدت ۶ سال در کربلای معلّی رحل اقامت افکند و معظم له در این سالیان با مطالعه کتاب شریف (تنقیح المقال) علامه شیخ عبدالله مامقانی (ره)، ابتدا کاستی‌ها و آشفتگی‌های این کتاب را برطرف نمود و در حاشیه کتاب (تنقیح المقال) اشکالات خویش را نگاشت، ولی چون این حاشیه به دلیل آنکه در کتاب مذکور نوشته شده بود، یک اثر مستقل محسوب نمی‌شد، لذا محقق شوشتری (ره) این حاشیه را بصورت بسیار مفصّل به رشته تحریر درآورد و باید گفت: شیخ شوشتری (ره) رَجُلی بود که با تألیف کتاب گران‌مایه (قاموس الرجال) باعث شد هم رجال و راویان حدیث احیاء شوند و حیات واقعی آنان را با استفاده از مکتبه موروثی کتب و خطی که داشت نگاشته و هم سبب شد علم رجال از افسردگی و رکود در حوزه‌های مقدسه علمیه نجات یابد و با مطالعه کتاب یاد شده طلاب و فضلای حوزه در آینده به رجال بزرگ دین مبدّل شوند و در حقیقت علامه شیخ شوشتری (ره) رجلی بود که رجال گذشته را احیاء و دست رجال بالفعل دین را از نظر معلومات شخصیت‌شناسی راویان حدیث پر کرده و رجال بالقوه اسلام را تقویت و تربیت نمود. کرامت آن عالم ربانی علم و آثار اوست نه صرفاً آنچه که گاهی در غالب کرامت از زبان مردم در رابطه با ایشان نقل می‌شود.

خصوصیات کتاب (قاموس الرجال)
همان‌گونه که گذشت کتاب (قاموس الرجال) کتابی انتقادی بر (تنقیح المقال) علامه مامقانی است. متن اصلی کتاب شریف (قاموس الرجال) همانند کتاب (تنقیح المقال) متشکل از چهار بخش است: ۱- نام‌ها (که بخش اعظم کتاب بدان اختصاص یافته است). ۲- کنیه ها ۳- القاب ۴- نام زنان راوی حدیث
محقق شوشتری (ره) در هر بخش راویان حدیث را به ترتیب حروف الفبا آورده است و پس از ذکر بخش‌هایی از قول علامه مامقانی (ره)، تعلیقات خود را بعد از تعبیر (اقول) بیان کرده و اشتباهات وی را در زمینه‌های گوناگون، از مباحث لغوی گرفته تا استنباط رجالی یادآور شده و بر مبنای دیدگاه رجالی خود تصحیح کرده است. معظم له در مواردی که علامه مامقانی (ره) شرح حال راوی را ذکر نکرده، از کتاب‌های رجال و تاریخ، مطالبی درباره شخص آورده و طبقه او را مشخص کرده و گاهی عناوین جدیدی افزوده است.

ویژگی منحصربه‌فرد کتاب (قاموس الرجال) و مؤلف آن؛

در این بخش و برای شناخت بیشتر عظمت کتاب گران‌سنگ (قاموس الرجال) به ذکر فرمایش مرجع عالی‌قدر شیعه حضرت آیت‌الله العظمی سید موسی شبیری زنجانی (مدظله العالی) از مراجع بزرگوار تقلید بسنده می‌کنیم در پیرامون ویژگی منحصربه‌فرد کتاب یاد شده و مؤلف وارسته این اثر فرمودند: (از ویژگی‌های ایشان باید از دقت نظر، وسعت اطلاع، و استفاده از منابع مختلف و توجه به تصحیفات و یافتن علل تصحیفات و توجه به اشتباهات بزرگان و علل اشتباه آن‌ها نام برد. ایشان در این جهات از افراد کم‌نظیر یا بی‌نظیر می‌باشند هم از لحاظ دقت نظر، هم از لحاظ آگاهی، ایشان به رجال، کمال اطلاع را دارند.... . ایشان در اثر کثرت تتبعات و کثرت احاطه‌ای که در علم رجال داشته‌اند، گاهی مطلب دور از ذهنی را از یک مطلب شعری یا یک مطلب تاریخی برای موضوع رجالی کشف کرده‌اند و برای مطالب رجالی به کار برده‌اند و این ابتکاری است که کمتر کسی دارد. یکی از خصوصیاتی که ایشان دارد، توجه به یکی از تصحیفات نسخه‌هاست؛ به این معنا که در فلان نسخه این کلمه تصحیف شده و چرا تصحیف شده و چگونه این لفظ بدین‌گونه درآمده است؟ برای مثال، در جایی که به نظر می‌رسد که مناسبت ندارد این جمله اضافه شده باشد، ایشان علل اضافه بودن را ذکر می‌کند و نشان می‌دهد این مطلب عادی و طبیعی است؛ حال‌آنکه قبل از بیان مناسبت، هیچ به نظر طبیعی نمی‌رسیده است و در این زمینه قدرت و ذوق فوق‌العاده‌ای از خود نشان داده‌اند. آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی (مدظله العالی) در خاتمه فرمودند: با مراجعه به این کتاب شریف و مقایسه آن با دیگر کتب رجال آشکار می‌گردد که مؤلف معظم بر علمای متقدم و متأخر علم رجال چون کشّی و نجاشی و اردبیلی صاحب جامع الرواة مقدم می‌باشد».

علامه محقق حاج شیخ محمدتقی شیخ شوشتری (رضوان الله تعالی علیه)، درحالی‌که کلیۀ متون رجالی قدما را در (قاموس الرجال) ذکر کرده ولی از نقل توثیقات متأخران خودداری نموده است. معظم له در مواردی که رجالی‌های متأخر به مسائل  مهمی دست‌یافته‌اند و قدما از آن‌ها غفلت داشته‌اند، آن‌ها را نیز آورده است؛ مثلاً درباره یک راوی، اگر شخصیت‌های بزرگی، مانند نجاشی و شیخ بر وثاقت او دست‌یافته‌اند، هرگز بر توثیقاتی که دانشمندان متأخر، مانند علّامه و ابن داوود انجام داده‌اند، اعتنا نکرده، به همان توثیقات گذشتگان اکتفا نموده است؛ زیرا توثیقات متأخرین مستند به قدماست.. دیدگاه محقق شوشتری (ره) بر این بوده است که آنگاه که بر اصل دست یافتیم، دیگر نیازی به ذکر نقل‌های دست دوم نیست، ولی آنجا که متأخرین بر یک سلسله قرائن دست‌یافته‌اند که وثاقت و یا ضعف راوی را در مواردی ثابت نقل می‌کند، به نقل توثیق و یا تضعیف متأخران می‌پردازد و یا اگر رجالیّون متقدّم، فردی را درضمن ترجمه راوی دیگر ذکر کرده‌اند که غالباً انسان بر چنین ذکر ضمنی متوجه نمی‌شود، در حال یکه یک رجالی متأخر بر چنین توثیق ضمنی دست‌یافته و آن را در فصل مخصوص به آن راوی یادآور شده باشد، توثیق هر دو را نقل می‌کند، تا حق رجالی متأخر به‌عنوان نخستین شخصی که توثیق فرد راوی را در کلمات قدما به دست آورده است، ادا گردد. با اینکه علامه شوشتری (ره) در کتاب (قاموس الرجال) نیای خویش را بر خلاصه‌گویی و حذف مکررات نگارش یافته گذاشته است، اما از نظر فزونی تتبع به حدی است که کتاب یاد شده در ۱۲ مجلد به طبع رسیده است.

مرحوم آیت‌الله العظمی حاج شیخ محمدتقی شیخ شوشتری (اعلی الله مقامه الشریف) برای تألیف کتاب گران‌سنگ (قاموس الرجال) علاوه بر مطالعه و تتبع فراوان در کتب رجالی، دایره مطالعات خویش را بر سلسله کتاب‌های غیر رجالی کشیده است که می‌تواند وضع زندگی و گرایشات مذهبی راوی حدیث را روشن سازد و این بزرگ‌ترین نقطه قوت این کتاب است که در دیگر کتاب‌های رجالی به چشم نمی‌خورد.

دلیل آگاهی‌های خاص مؤلف قاموس الرجال:
مؤلفان کتب رجال نوعاً و غالباً به آثار رجالی و حدیثی اکتفا می‌کنند، ولی محقق شوشتری (ره) کتاب‌هایی را مورد مطالعه قرار داده است که بطور ضمنی می‌توانند خدمتگزار علم رجال شوند، مانند:
۱) کتاب (المعارف)؛ نگارش عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری که در سال ۲۷۰ یا ۲۷۱ و یا ۲۷۶ وفات یافته است.
۲) کتاب تاریخ بغداد؛ نگارش حافظ ابی‌بکر احمد بن علی، معروف به خطیب بغدادی که در سال ۴۶۳ درگذشته است.
۳) کتاب تاریخ طبری؛ تألیف محمد بن جریر طبری، متوفای سال ۳۱۰ که یک دوره تاریخ عمومی برای امم و ملوک است و جامع‌ترین تاریخی است که تا عصر خود نوشته است.
۴) شرح نهج‌البلاغه؛ نگارش ابن ابی‌الحدید که خود، بحر عمیقی از بیان حوادث و تواریخ است و امثال این اثر، مانند مروج الذهب و تاریخ ابن واضح اخباری و کامل مبرد و کامل ابن اثیر و ... . مراجعه مؤلف بزرگ کتاب (قاموس الرجال) به این آثار و امثال آن باعث شده این اثر گران‌سنگ، مایه علمی خاصی پیدا کرده و اگر مراجعه به این کتاب‌ها نبود، قطعاً آن دسته از آگاهی‌های خاصی که مؤلف محترم در علم رجال به دست آورده است، ممکن نبود.

مؤلف گرامی، ذوق خاصی در تصحیح محرف ها و مصحف‌ها و اغلاط چاپی و خطی کتاب‌ها دارد. شکی نیست که در کتاب‌های تاریخی و رجالی و حدیثی تصحیفات و تحریفاتی که رخ داده که بخشی از آن، مستند به خود مؤلف و بخشی دیگر، مربوط به ناسخان کتب در طول تاریخ بوده است و همین اشتباهات است که در سایه ابهام بر یک‌رشته مسائل افکنده و اشتباهاتی را به دنبال آورده است. علامه شوشتری (ره) بر اثر ممارست و طول کار در این علم، نه‌تنها بر این محرفات دست‌یافته، بلکه وجه صحیح آن‌ها را معیّن کرده و چه بسا علّت اشتباه را نیز توضیح داده‌هاست. این ابتکار صرفاً منحصر به علامه محقق حاج شیخ محمدتقی شیخ شوشتری (ره) است و در دیگر آثار رجالی کمتر دیده می‌شود؛ به‌علاوه، طول ممارست معظم له، ایشان را به چنین امر خطیر و بزرگی موفق گردانیده است. آن مؤلف گران‌مایه از جمله محققان انگشت‌شماری است که کتاب را نوشته ولی آن را رها ننموده و در طول ۵۰ سال و اندی در تحقیق و تنقیح و تصحیح آن کوشیده است و هیچ‌گاه مانند برخی از مؤلفان پر کار نیست که کتابی را می‌نویسند و آن را به دست مطبعه می‌سپارند و ارتباط خود را با آن اثر بطور کامل قطع می‌کنند و این مشربِ نگارشی، در دیگر آثار علامه شوشتری (ره) نیز مشاهده می‌شود. قطعاً راز ماندگاری کتاب شریف (قاموس الرجال) و دیگر آثار علامه حاج شیخ (ره) این بود که معمولاً پرونده تألیفات ایشان تا مدت‌های مدیدی باز بود و هر نکته جدیدی در مطالعات گستردۀ خویش جست‌وجو می‌کرد که به یکی از تألیفاتش مرتبط می‌شد را به آن اثر مورد نظر اضافه می‌نمود. همین مسأله باعث شد آثار محقق شوشتری (ره) رنگ خلود و ابدیّت به خود بگیرد. مؤلف عظیم ایشان کتاب (قاموس الرجال) حتّی پس از چاپ این اثر در ۱۱ مجلد، سه مجلد به‌عنوان (مستدرک) از طرف ایشان بر آن نوشته شده و آنچه را بعدها بر آن دسته یافته در سه مجلد آورده است.

نقاط ضعف کتاب قاموس الرجال:
این اثر گران‌بها در عین اهمیت و در نهایت عظمتی که دارد، دارای نقاط ضعف کوچکی است که البته هرگز از ارزش کتاب (قاموس الرجال) نمی‌کاهد و ما این انتقادات کوچک را در سه مورد و بصورت فشرده بازگو می‌کنیم:
۱) تندی در تعبیر نسبت به لغزش بزرگان؛ مؤلف مکرّم می‌توانستند حقایق را بدون الفاظ تند بیان کنند.
۲) به کار بردن رموز در اسامی کتاب‌ها و ائمه (علیهم‌السلام) و عصر آن‌ها که مایه تعقید در فهم مطالب شده است.
۳) نقل مطالب از کتاب‌های دیگر بدون ذکر شماره جلد و صفحه که بسا برای مراجعان بسیار مهم می‌باشد.
۴) گستردگی بحث درباره راویان که برای افراد مبتدی نمی‌تواند منشاء استفاده زیادی باشد، هر چند برای افراد منتهی کعبه آمال است.
وضعیت کتاب

مؤلف محترم در پایان هر جلد از مجلدات کتاب (قاموس الرجال)، فهرست مطالب آن جلد را ذکر کرده است و در پایان جلد آخر، فهرست فصول رساله و فهرست جدولی محتوا توسط ایشان نگارش یافته است.

خاتمه کتاب قاموس الرّجال
خاتمه این کتاب شامل ۳۳ مورد از اشکالات محقق شوشتری (ره) بر خاتمه کتاب (تنقیح المقال) است. در انتهای آخرین مجلد از (قاموس الرجال)، سه رساله مستقل از مؤلف محترم به چاپ رسیده است و ما بصورت فشرده به نام و موضوع این مقالات اشاره می‌کنیم:
۱) «الدّر النضیر فی المکنین بأبی بصیر»؛ در این مقاله اقوال مختلف متقدمان و متأخران درباره کسانی که مکّنا به ابوبصیر بوده‌اند، از جمله؛ یوسف بن حارث بنزی، عبدالله بن محمد اسدی، لیث بن بختری مرادی، یحیی بن ابی القاسم اسدی گردآوری شده، ضمن تحقیقی دقیق در مسأله، ادله‌ای برای اثبات اینکه کاربرد مطلق این کنیه در اسناد به یحیی اسدی اشاره دارد، فراهم آمده است.
۲) «رساله فی تواریخ النبی و الآل صلی الله علیه و آله و سلّم». این مقاله شامل تحقیقی جامع بر مبنای کتب متقدم فریقین درباره زمان، مکان، ولادت، وفات، مدفن، مادران، زنان و فرزندان چهارده معصوم (علیهم‌السلام) است. ظاهراً این رساله، بسط و تفصیل مقدمه سوم کتاب (تنقیح المقال) است.

۳) «رساله فی سهو النبی (صلی الله علیه و آله) انتصر فیها للصدوق

آنچه به قلم نگارنده پیرامون شخصیت علامه محقق حضرت آیت‌الله العظمی حاج شیخ محمدتقی شوشتری (رضوان الله تعالی علیه) و اثر گران‌بهای معظم له یعنی کتاب (قاموس الرجال) به رشته تحریر درآمد، گوشه‌ای از حق عظیمی است که آن عالم راحل بر ذمۀ ما داشته و دارد. کتاب یاد شده یکی از آثار ارزشمند ایشان بود و زیبنده است که دیگر تألیفات ستاره درخشان شهر دارالمؤمنین شوشتر به اصحاب فضل و اندیشه معرفی گردد. بزرگ مردی که آیین حق را جلوه‌گر بود و به اقیانوس بی‌کران علم الهی شهرت داشت و حال که سالیان متمادی از ارتحال آن فقید سعید می‌گذرد، از باب تکریم علم و عمل معظم له وظیفه داریم این اختر آسمان اندیشه را بشناسیم و به سایرین بشناسانیم و نیز با برگزاری آیین‌های نکوداشت در سالروز ارتحال آن عالم ربانی، بخش اندکی از حق عالمان بر دیگر افراد جامعه ایمانی را ادا نماییم.
ان شا الله


پانویس:
۱- مصاحبه آیت‌الله شبیری زنجانی (حفظه الله) با کیهان فرهنگی پیرامون عظمت علامه شیخ شوشتری (ره) و کتاب قاموس الرجال